جامعه شناسان معتقدند که انسان به طور طبیعی یا اضطراری، مدنی و نیازمند تعاون اجتماعی است، یعنی بدون یاری جستن از همنوعان خود نمی تواند به زندگی اجتماعی خویش ادامه بدهد. از سوی دیگر سعادت فردی به سعادت و خوشبختی جامعه او بستگی دارد. از جمله عواملی که می تواند سعادت جامعه را تضمین کند، تقوای الهی است.
حقیقت تقوا تقوای الهی یعنی اینکه انسان خود را از آنچه از نظر دین، خطا و گناه و پلیدی شناخته شده، حفظ و صیانت کند و مرتکب آنها نشود. تقوا این نیست که انسان خود را از محیط و عوامل گناه دور نگه دارد، بلکه انسان باید در روح خود حالت و قوّتی را ایجاد کند که به او مصونیت اخلاقی بدهد و در هر شرایطی او را از انجام گناه باز دارد.
تقوا در بینش اسلامی، باید همراه با بصیرت و آگاهی باشد و الاّ ضرر آن کمتر از فایده آن نمی باشد. بعنوان مثال، خوارج کسانی بودند که در اثر کثرت عبادت اثر سجده بر پیشانی آنها نمایان بود؛ اما از آنجا که تقوا و ایمان آنها از روی شناخت نبود، علیه امام زمان خویش طغیان کردند. در ضمن داشتن تقوا اختصاص به امت و افراد خاصی ندارد و در میدان مبارزه با نفس، بعنوان یک عامل حیاتی و موثر، باید حضور فعّال داشته باشد.
روش های تقویت تقوا
1. ترک گناه: کسی که قصد دارد در راه تقوا قدم بگذارد، اولین چیزی را که باید رعایت کند، ترک گناهان است. پایه تقوا و اساس دنیا و آخرت، ترک گناهان است. حضرت موسی ـ علیه السّلام ـ از خضر ـ علیه السّلام ـ سوال کرد چه کاری انجام داده ای که من مأمور شده ام شاگرد تو باشم؟ حضرت خضر فرمود: با ترک گناه.[1]
2. مراقبت در گفتار:
تقوای لفظی، همان نگهداری زبان است از سخنان زشت و پلید. انسان باید عفّت کلام داشته باشد و هر کلامی را بر زبان خویش جاری نکند. در تفسیر المیزان از کتب اهل سنت نقل می کند که رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود:«اگر زیاده روی در سخن گفتن شما و هرزه چرانی در دل شما نبود هر چه من می بینم شما هم می دیدید و هر چه می شنوم می شنیدید.»[2]
حضرت علی ـ علیه السّلام ـ در خطبه متقین، در وصف انسان های با تقوا می فرماید:«منطقهم الصواب» یعنی حرف صحیح می زنند.[3]
3. شناخت آثار و برکات تقوا:
از جمله عواملی که سبب می شود انسان نسبت به یک شخص یا شئ، متنفّر باشد یا مجذوب، پی بردن به آثار آن شخص یا شئ می باشد، هر چه شناخت انسان نسبت به آثار تقوا بیشتر باشد، در تقویت این فریضه تلاش بیشتری می کند. فلاسفه معتقدند که علم، شوق را بوجود می آورد.
تقوی، علاوه بر اینکه در زندگی اخروی بشر تاثیر دارد، در زندگی دنیوی هم آثار زیادی را در پی دارد، پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ می فرماید:«... مَنْ أَرادَ أنْ یکونَ أعَزَّ الناس فَلْیَتَّقِ الله .... »[4] کسی که دوست دارد عزیزترین انسان ها باشد، پس تقوا الهی داشته باشد.
4. حضور قلب در نماز:
یکی از شرائط قبولی نماز، حضور قلب می باشد، از جمله چیزهائی که باعث می شود انسان حضور قلب داشته باشد«فراغت وقت» است. یعنی؛ انسان در هر شبانه روز برای عبادت خود وقتی را معین کند که در آن وقت خود را موظف به انجام عبادت بداند و اشتغال دیگری را برای خود در آن وقت قرار ندهد.[5]
5. اجتناب از شبهات:
از رمزهای موفقیت بزرگان، اجتناب از شبهات، مکروهات و مباحات می باشد، شبهات مصادیق زیادی دارد، بعنوان مثال: از هر غذائی نخوردن به هر مکان نرفتن، به هر صحبتی گوش نکردن، به هر منظره ای نگاه نکردن و ....
در شرح حال فقیه بزرگ مقدس اردبیلی گفته اند:«در طول چهل سال از او کار مباحی سر نزد چه رسد به حرام و مکروه»[6]
6. انتخاب استاد:
تربیت شدن انسان، بدون استاد مهذب امکان پذیر نیست. طی این مرحله بی همرهی خضر مکن ظلمات است بترس از خطر گمراهی.
حافظ:
بکوی عشق منه بی دلیل راه قدم که من به خویش نمودم صد اهتمام و نشد
7. پرهیز از پرخوری:
یکی از آفات و موانع رشد و تکامل آدمی، پرخوری است. لذت عبادت را از انسان می گیرد و مصداق بارز اسراف است، که در قرآن از آن نهی شده است«کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا» اعراف/ 31.
8. یقین به شاهد بودن خداوند:
9. مطالعه شرح حال علماء و متقین:
10. ملازمت و همنشینی با علماء، افراد مهذّب و دوستان با تقوا.
حوارییون حضرت عیسی گفتند: یا روح الله با چه کسی نشست و برخاست کنیم؟ حضرت فرمود: با کسی که دیدارش شما را به یاد خدا اندازد، سخنش دانش شما را زیاد کند و کردارش شما را به آخرت تشویق کند.[7]
11. مطالعه و بکار بستن نصایح و وصیتهای ائمه ـ علیه السّلام ـ به اصحاب خاص خود:
مثل نامه حضرت علی ـ علیه السّلام ـ به امام مجتبی، وصایای امام صادق ـ علیه السّلام ـ به عبدالله بن جندب.
12. دور کردن خود پسندی و تکبر.
13. سحر خیزی و نماز شب.
14. دائم الذکر بودن.
15. مداومت بر ادعیه خصوصاً دعای کمیل و تلاوت قرآن کریم.
منابع برای مطالعة بیشتر
1. حسینی، سید نعمت الله، مردان علم در میدان عمل، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه. (1375).
2. امینی، ابراهیم، خوسازی، قم: انتشارات شفق(1372).
3. ابراهیمیان آملی، سید یوسف، خودشناسی، در تربیت اسلامی، آمل: چاپ شهر(1378).
4. مصطفوی، فریده و دیگران، روش خودسازی، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم(1380).
[1] . مختاری، رضا، سیمای فرزانگان، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ج 3، ص 102.
[2] . مطهری، مرتضی، ده گفتار، انتشارات صدرا، چاپ چهارم، ص 42.
[3] . سید رضی، نهج البلاغه، خطبه 184، مترجم، مصطفی زمانی.
[4] . ری شهری، محمد، منتخب میزان الحکمه، موسسه دارالحدیث، ص 544، ح 6662.
[5] . موسوی الخمینی، روح الله، شرح چهل حدیث، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ چهارم، ص 426، ح 27.
[6] . مختاری، رضا، همان، ص 106.
[7] . کلینی، محمد بن یعقوب: اصول کافی، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ج1، ص 49.
