قبل از آن که به پاسخ سؤال شما بپردازیم، لازم است در مورد اهمیت توکل به خدا و تعریف آن به اجمال اشاره کنیم.
اهمیت توکل از نظر آیات و روایات
خداوند در موارد متعدد توکل برخدا را از ویژگی‎های افراد با ایمان می‎داند و می‎فرماید: و علی الله فتوکّلوا ان کنتم مؤمنین؛[1]

برخدا توکل کنید اگر ایمان دارید». و یا این که: «و علی الله فلیتوکل المؤمنون؛[2] افراد با ایمان باید تنها برخدا توکل کنند». در روایات نیز از «توکل» به معنای یکی از ارکان ایمان یاد شده است.[3]
حقیقت و معنای توکل
حقیقت توکل این است که انسان کارهای خودش را به خدا واگذار کند و همه چیز را از سوی خدا و مربوط به خدا بداند و تا آن جا که توان دارد تلاش نماید امّا آن چه از توان او بیرون است به خدا واگذارد، و از الطاف جلیّه و خفیّه او مدد بطلبد.[4]
پس از بیان این مقدمه اینک به پاسخ سؤال شما می‎پردازیم که «چگونه ریشة توکل را در خویش بپرورانیم؟» برای پرورش ریشه توکل باید به این نکات توجه کنیم:
1. تقویت ایمان
توکل یکی از ارکان ایمان است، بنابراین رابطه عمیق و تنگاتنگ با ایمان دارد، در قرآن نیز توکل در مورد افراد مؤمن مطرح شده است. پس یکی از عوامل اصلی و مهم در ایجاد ریشه توکل در خویش این است که «ایمان به خدا» تقویت کنیم و رفتارهایی که ریشه در ایمان با خدا دارد مکرراً انجام شود تا هم ایمان تقویت شود و هم توکل افزایش یابد.
2. یقین به حقانیت خداوند
یکی دیگر از عوامل مهم در پیدایش و شکل گیری ریشه توکل به خدا این است که سعی کنیم در ایمان و باورهای اعتقادی خود به مرحلة یقین نایل شویم. یعنی در حقانیت خداوند ربوبیت تکوینی و تشریعی او شکلی نداشته از نظر ایمان ثابت قدم باشیم. علی ـ علیه السّلام ـ در این باره می‎فرماید: «التوکّل من قوّة الیقین»[5] توکل نتیجه یقین است، و در یک کلمه رفتار‎های‎مان حاکی از ایمان و اعتقادمان به خدا باشد.
3. قطع طمع از دیگران
نکته مهمی که در توکل مطرح است، این است که از غیرخدا قطع طمع نموده و چشم امید ما فقط به خدا باشد. زیرا در بینش توکل مدارانه همه کارها به دست خدا است و دیگران در نتیجه بخشی کارها نقش مستقلی ندارند. انسان اگر چشم امیدش به غیر خدا باشد، در وی وابستگی ایجاد می‎شود و باعث پایین آمدن حرمت و ارزش و کرامت انسانی وی می‎گردد. خداوند در قرآن می‎فرماید: «و من یتوکل علی الله فهو حسبه»[6] هر که بر خداوند توکل نماید، خداوند او را کفایت می‎کند، در روایتی آمده است که: پیامبر گرامی اسلام معنای توکل را از جبرئیل سؤال کرد. جبرئیل گفت: معنای توکل این است که انسان یقین کند، به این که سود و زیان عطا و منع به دست مردم نیست و باید از مردم ناامید بود و اگر بنده‎ای به این مقام برسد که بداند جز برای فداکاری انجام ندهد و جز او به کسی امیدوار نباشد و از غیر او نهراسد و غیر از خدا چشم طمع به کسی نداشته باشد، این همان توکل بر خداست».[7]
از این روایت استفاده می‎شود که اگر بخواهیم توکل را در خود پرورش دهیم، باید از دیگران قطع طمع نماییم و فقط به خداوند امیدوار باشیم. زیرا رزق و روزی ما از سوی خداست و خداوند تضمین نموده است که همه بندگانش را روزی دهد. علی ـ علیه السّلام ـ می‎فرماید: معنای توکل این است که انسان رزق و روزی‎اش را از سوی خدا بداند.[8]
4. از هیچ کسی جز خدا ترس و بیم نداشته باشیم
یکی دیگر از عوامل مؤثر در پیدایش روحیه توکل این است که سعی کنیم از هیچ کس جز خدا بیم و هراس نداشته باشیم. در روایات متعدد به این نکته اشاره شده است که اگر می‎خواهید به مقام توکل نایل شوید باید به غیر از خدا از هیچ کسی بیم و هراس نداشته باشید: «من التوکل ان لا تخاف مع الله غیره».[9] در توکل این حقیقت نهفته است که انسان به جز خدا از کسی هراسی نداشته باشد. این حقیقت در زندگی پیامبران، ائمه اطهار و افراد شایسته کاملاً مشهود است که با نیروی توکل در برابر قدرت‎های بزرگ مقاومت نمود و از هیچ کسی جز خدا خوف و هراسی نداشتند.
5. راضی بودن از وضع زندگی
فردی که می‎خواهد به مقام توکل دست پیدا کند باید از آنچه خداوند برای او مقدر داشته است، احساس رضایت داشته باشد. اگر خدای نکرده نسبت به مقدرات الهی بدبین باشیم و تصور ما این باشد که خداوند چرا ما را در چنین وضعیتی قرار داده است، نمی‎توانیم توکل را در خویش پرورش دهیم، در این صورت توکل فقط به صورت سطحی و در حدّ ادّعا امکان دارد. امّا توکل واقعی که در حالات و رفتار ما نیز اثر داشته باشد، ممکن نیست.
خلاصه آن که برای ایجاد و پرورش توکل باید ایمان و یقین را در خویش تقویت نموده، از غیر خدا قطع طمع نماییم و به جز خدا از هیچ کسی بیم و هراس نداشته باشیم. اعتماد ما فقط به خدا باشد و همه کارها را از سوی او بدانیم و نیز نسبت به مقدرات الهی راضی باشیم.
نکته‎ای که در پایان لازم است یادآوری شود این که: برخی فکر می‎کنند معنای توکل این است که همه کارها را به خدا واگذار کنیم و خود ما از تلاش و کوشش دست برداریم. در حالی که این برداشت از توکل کاملاً اشتباه می‎باشد. زیرا آیات و روایاتی فراوانی وجود دارد که ما را به تلاش و کوشش در امورات زندگی و استفاده از ابزار و امکانات طبیعی سفارش نموده است، خداوند می‎فرماید: «وَ أَنْ لیس للانسان الّا ما سعی»[10] و این که برای آدمی جز آن که به سعی و عمل خود انجام داده، ثواب و جزایی نخواهد بود. بنابراین معنای توکل این است که نهایت تلاش و کوشش مان را در جهت کسب روزی و رسیدن به اهداف مورد نظر به کار گیریم، امّا نتیجه کار را به خدا واگذار نماییم
معرفی کتاب.
1. ملامحسن فیض کاشانی، اخلاق حسنه، ترجمه: محمد باقر ساعدی، انتشارات پیام،‌آزادی، 1362.
2. محمد رضا مهدوی کنی، نقطه‎های آغاز در اخلاق عملی، نشر فرهنگ اسلامی، چ چهارم، 1374.
3. آیت الله مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، مدرسة الامام علی ابن ابی طالب ـ علیه السّلام ـ ، چ اوّل، 1378، فصل 12 و13.

[1] . مائده، آیة 23؛ توبه، آیة 51.
[2] . آل عمران، آیة 122.
[3] . محمدی ری شهری، میزان الحکمة، دفتر انتشارات اسلامی، چ اوّل، 1363، ج 10، ص 674.
[4] . آیت الله مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، مدرسة الامام علی ابن ابی طالب ـ علیه السّلام ـ ، چ اوّل، 1378، ج 2، ص 265.
[5] . محمدی ری شهری، میزان الحکمة، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چ اوّل، 1363، ج 10، ص 680.
[6] . طلاق، آیة 3.
[7] . محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، چ بیروت، ج 68، ص 138.
[8] . محمدی ری شهری، همان، ص 676.
[9] . محمدی ری‎شهری، همان، ص 677.
[10] . نجم، آیة 39.