یشینه علم تجوید:
علم تجوید از علوم اسلامى است که به تدریج از علم قرائات منشعب و در حدود قرن چهارم به صورت علمى مستقل مطرح شد. مشهور است که ابومزاحم موسى بن عبیداللّه بن یحیى خاقانى (م. 325?ق)، موضوعات علم تجوید را در قالب قصیده‌اى به نظم کشید که به «قصیده خاقانیه» معروف است.
به عقیده حاجى خلیفه این اثر منظوم، نخستین اثر مستقل در علم تجوید به شمار مى‌آید.[1[
گفتنى است که قبل از خاقانى، بخشى از مباحث علم تجوید، شامل باب مخارج و صفات حروف را ادیب و دانشمند بزرگ شیعى، خلیل بن احمد فراهیدى در کتاب «العین» مطرح کرده است. پس از وى، شاگرد او سیبویه (م. 177 یا 180ق.) همان مباحث را با اندکى شرح و توضیح در اثر مشهور خود الکتاب فراهم آورد.[2] ویژگى کتاب سیبویه آن است که افزون بر مباحث مخارج و صفات حروف، موضوعات دیگرى را از علم تجوید، در ضمن مسائل علم صرف مطرح ساخته است؛ به عنوان نمونه، بحث ادغام، ازاین دسته است. گرچه سیبویه مبحث ادغام را از دیدگاه صرفى آن بررسى کرده است؛ اما مى‌توان پاره‌اى از اقسام و مصادیق ادغام را که در علم تجوید و قرائات مطرح‌اند، در آن مشاهده کرد.
به طور کلى تا قرن چهارم هجرى موضوعات علم تجوید به طور پراکنده، در کتب مربوط به علم قرائات مندرج بوده و معمولا احکام و قواعد تجویدى مطابق با اصول قرائى هر یک از قاریان مشهور، مورد بحث قرار مى‌گرفته‌اند. نسبت علم قرائات و علم تجوید، عموم و خصوص است؛ معظم قواعد تجوید، زیر مجموعه اصول قرائى‌اند که در علم قرائات مطرح مى‌شوند. از سوى دیگر، برخى از آثار و مباحث قرائى، مبیّن ضوابط و احکام تجویدى هستند. پاره‌اى دیگر نیز صرفاً به بیان فروع قرائى (فرش‌الحروف) پرداخته‌اند
کهن‌ترین اثرى که در علم قرائات مى‌شناسیم، کتابى است با عنوان کتاب فى‌القرائه از یحیى بن یَعمُر (م. 90ق.). وى از قاریان معروف بصره و از شاگردان ابوالاسود دوئَلى است. یحیى بن یَعمر این کتاب را در واسط عراق نگاشته است.[3[
اثر دیگر، کتاب القرائه متعلق به زید بن على است که در سال 122 به شهادت نایل آمده است. زید قرائت خاصى داشت که در عصر او به وسیله عمربن موسى وجیهى تدوین شد.[ 4] ابوعمرو بن علاء (م. 154ق.) از قاریان هفت‌گانه نیز داراى اثرى است به نام کتاب القرائات.[5[
دائرة المعارف قرآن کریم، جلد 6، صفحه 268
از آثار دیگرى که مربوط به اواخر قرن دوم است مى‌توان به کتاب القرائه منسوب به حمزة بن حبیب (م. 156ق.) از قاریان هفت‌گانه معاصر امام‌صادق(علیه السلام)اشاره کرد. اثر دیگر مربوط به على‌بن حمزه کسائى از قراء سبعه با عنوان القرائات‌است. [6[
در قرن سوم هجرى نیز مسائل تجویدى آمیخته با علم قرائات در آثار نویسندگان این قرن به چشم مى‌خورد. از شاخص‌ترین نویسندگان این دوره مى‌توان ابوعبیده قاسم بن سـلاّم (م. 224ق.) را نام برد. از جمله آثار وى کتابهاى المقصور والممدود و القرائات است. ابوحاتم سهل بن محمد بن عثمان سجستانى بصرى (م. 255ق.) از قاریان و ادیبان این دوره کتابهاى القرائات و اختلاف المصاحف را نگاشت.[7[
در این عصر توجه نویسندگان و قرآن شناسان به مباحث مربوط به نقد و بررسى علل قرائات که حاوى حجم فراوانى از قواعد تجویدى مانند علل ادغام و مد و اماله بود معطوف شد. ادیب نامور، ابوالعباس محمد بن یزید بصرى (مبرّد) (م. 286ق.) نیز کتابى با عنوان احتجاج القرائات به رشته تحریر درآورد. [8[
در اوائل قرن چهارم ابوبکر عبدالله بن سلیمان سجستانى (م. 316ق.) از قرآن شناسان این دوره دست به کار تألیف رسالة فى القرائات شد. ظاهراً در این عصر، علم تجوید به صورت مستقل، مورد مطالعه قرار گرفته تا جایى که خاقانى (م. 325ق.) این علم را به صورت منظوم سروده است. مهم‌ترین کتابى که در زمینه علم قرائات، در قرن چهارم تدوین شده، کتاب الحجة للقراء السبعة تألیف ابوعلى فارسى است. وى چنان تبحرى در کار خویش داشته که پس از ورود به بحث از علل هریک از قرائات، از زوایاى گوناگونى آن وجه قرائى را مطالعه و به تناسب، مباحث تجویدى، قرائى، ادبى، لغوى و ... را در گستره وسیعى مطرح مى‌کرده است. معاصر با خاقانى، ابن مجاهد (م. 324ق.) دست به کار تألیف کتاب السبعة فى القراءات شد و بسیارى از احکام تجوید را در قالب اصول قرائى هریک از قاریان هفت‌گانه و راویان آنان گردآورى کرد. قواعدى مانند احکامِ هاى کنایه، احکام همزه مفرد، دو همزه یک کلمه، دو همزه در دو کلمه، احکام ادغام، اخفاء، مد و قصر، فتح و اماله. ابن جنّى (م. 392ق.) نیز در پایان قرن چهارم در آثارى چون سرّ صناعة الاعراب و المحتسب فى تبیین وجوه شواذ القراءات به بحث درباره ویژگیهاى صوتى و آوایى و قواعد تجویدى و قرائى سایر قرائات پرداخت.
دائرة المعارف قرآن کریم، جلد 6، صفحه 269
قرن پنجم هجرى شاهد ظهور قرآن شناسانى بزرگ بود که به خلق آثارى گرانبها پرداختند. ابومحمد مکى بن ابى طالب قیسى (م. 437ق.) به تدوین کتاب الکشف عن وجوه القرائات السبع و عللها و حججها مى‌پردازد. در این کتاب بحثهایى گسترده و تخصصى در بیان علت وجوه قرائات و اصول قرائى و قواعد تجوید به چشم مى‌خورد.
از دیگر ستارگان درخشان این قرن، ابوعمرو عثمان بن سعید دانى قرطبى (م. 444ق.) است.[9] آثار مهم وى در علم قرائت عبارت‌اند از: جامع‌البیان فى القراءات السبع، التهذیب لما تفرّد به کل واحد من القراء السبعه، التیسیر فى القراءات السبع، التحدید فى الاتقان والتجوید. وى در اثر اخیر به بررسى عمیق مبانى و مسائل علم تجوید پرداخته است. در پاره‌اى از موارد نیز وارد مباحث آسیب‌شناسى تجوید و تلاوت قرآن شده است.
مشهورترین کتاب ابوعمرو التیسیر فى القراءات السبع است. شهرت این اثر از این روست که محتواى آن به وسیله ابوالقاسم بن فیّره شاطبى (م. 590ق.) در اواخر قرن ششم به نظم کشیده شد و به قصیده «حِرزُالأمانی و وجهُ التَهانی» معروف شد. این قصیده به سبب منظوم بودن و سهولت حفظ به صورت متن درسى مدارس و مکتبهاى قرائى آن زمان درآمد و تاکنون نیز به قوت خود باقى است. از قرن هفتم به بعد بیش از 30 شرح بر قصیده شاطبیه نگاشته شده است که مهم‌ترین آنها کتاب سراج القارئ المبتدئ و تذکار المقرئ المنتهى نگاشته ابوالقاسم على القاصح العذرى (م. 810ق.) است.
تا قرن نهم هجرى آثار فراوانى در باب علم قرائات و تجوید پدید آمد؛ اما عمده‌ترین آثار مربوط به ابوالخیر شمس‌الدین محمد بن على بن یوسف جَزَرى دمشقى شیرازى شافعى (م. 833ق.) است. دو اثر مهم وى در علم قرائات و تجوید یکى التمهید فى علم التجوید و دیگرى النشر فى القرائات العشر است. نخستین اثر را در ایام جوانى (17 سالگى) و اثر دوم را در سنین پختگى نوشته است. به همین سبب آراى وى در النشر با التمهید اندکى تفاوت دارد.[10[
اثر دیگر وى که به علم تجوید اختصاص دارد المنظومة الجزریة فى‌التجوید است که بر 107 بیت شعر مشتمل است. در این منظومه مبحث مخارج حروف با این بیت آغاز مى‌شود:
مخارج الحروف سبعة عشر***على الَّذى یَختاره من اخْتَبَر
سپس به ذکر صفات و سایر احکام و قواعد تجوید مى‌پردازد.
در قرن نهم و دهم قرآن شناسانى مانند جلال‌الدین سیوطى (م. 911ق.) پا به عرصه وجود نهاده‌اند. سیوطى در تألیف الاتقان فى علوم القرآن به برخى از مباحث علم تجوید و قرائات مانند اماله و فتح، ادغام، اظهار، اخفاء، اقلاب، مد و قصر، و تخفیف همزه پرداخته است.[11[
دائرة المعارف قرآن کریم، جلد 6، صفحه 270
وى در کتاب البهجة المرضیه که شرح الفیه ابن مالک است مباحثى از علم تجوید و قرائات را در قالب مسائل صرف و نحو به تفصیل آورده است؛ مباحثى مانند ادغام، اماله، وقف و ابتدا.
در این قرن شیخ الاسلام، زکریا بن محمد الانصارى (م. 926ق.) کتاب الدقائق المحکمة فى شرح المقدمه را در شرح منظومه جزریه در علم تجوید مى‌نگارد. شهاب الدین احمد بن محمد قسطلانى (م. 923ق.) نیز شرحى را بر منظومه جزریه نگاشته و آن را العقود السنیة فى شرح المقدمة الجزریه نامیده است.[12[
اثر دیگر وى لطائف الاشارات لفنون القراءات است. در این کتاب به مباحث جدى و تخصصى علم تجوید و قرائات مى‌پردازد. گاهى نیز به آسیب‌شناسى تجوید عملى مى‌پردازد.
در قرن یازدهم على بن سلطان محمد القارى (م. 1014ق.) شرحى بر شاطبیه با عنوان الهیات السنیة العلیة على ابیات الشاطبیه الرائیه نگاشت؛ همچنین شرح دیگرى بر مقدمه جزریه درعلم تجوید نوشت و آن را المنح‌الفکریه نامید. سیف‌الدین بن عطاءالله وفایى فضالى (م. 1020ق.) نیز شرحى با عنوان الجواهر المضیئه بر مقدمه جزرى نوشت.
در همین قرن، عماد الدین على قارى استرآبادى نیز کتابى را با عنوان ارشاد الاذهان الى تجوید القرآن در علم تجوید مى‌نگارد. وى کتاب تجوید دیگرى با عنوان التحفة الشاهیه و به نام شاه طهماسب صفوى به رشته تحریر درآورده‌است.
در قرن دوازدهم نیز چند اثر گرانمایه در علم قرائات پدید آمده است؛ محمدبن عمر بن قاسم بن اسماعیل بمقرى (م. 1110ق.) القواعد المقررة والفوائد المحرره را که درباره اصول و فروع قرائى هر یک از قاریان هفت‌گانه و راویان آنهاست تدوین کرد. آثار دیگر وى رسالة فى القراءات السبع و بُغیة الطالبین و رغبة الراغبین در قرائت است.[13[
اثر مشهور این قرن کتاب اتحاف فضلاء البشر فى القرائات الاربع عشر تألیف شهاب الدین احمد بن محمد البنّا الدمیاطى (م. 1117ق.) است. وى در این اثر، افزون بر بیان اصول قرائات ده‌گانه به شرح و بسط اصول قرائتهاى چهارگانه شاذ نیز پرداخته و در ضمن آن بسیارى از موضوعات مشترک میان علم قرائات و تجوید را بیان کرده است.
در همین قرن عبدالغنى بن اسماعیل صالحى حنفى نابْلُسى (م. 1143ق.) کتاب القول القاسم فى قرائة حفص عن عاصم را در اهمیت و مزیت قرائت حفص مى‌نویسد. دو اثر مربوط به علم تجوید نیز از وى در این دوره مانده است: کفایة المستفید فى علم التجوید و الاقتصاد فى النطق بالضاد.[14[
دائرة المعارف قرآن کریم، جلد 6، صفحه 271
گفتنى است که آثار پدید آمده پس از ابن‌الجزرى تا قرن حاضر معمولا تحت تأثیر آراى‌وى شکل گرفته است. در مباحث تجویدى نیز معیار عمده براى مؤلفان، منظومه جزریّه بوده‌است.
اما در سه دهه گذشته تحولى در تدوین کتب تجوید و تعلیم آن صورت گرفته است؛ پیشرفت تکنولوژى و امکان دستیابى به تجهیزات تصویربردارى سبب شده تا حالتهاى دهان و زبان و اندامهاى گفتارى در هنگام تلفظ حروف به تصویر کشیده شود. در اطلس اصوات اللغة العربیه تصاویر حقیقى از اندامهاى گفتارى انسان در حین تلفظ هر یک از حروف عربى به وسیله پرتونگارى، ارائه و نخستین بار در سال 1373 شمسى، این تصاویر به وسیله رایانه بازسازى شده است. در نرم‌افزار آموزش‌تجوید با استفاده از تکنیک پویانمایى (انیمیشین) محل دقیق و چگونگى تلفظ هریک از حروف و حالتهاى زبان، دهان، دندانها و حلق و لبها، به صورت تصاویر متحرک نشان داده شده‌اند. بخشى از این تلاش به کمک دستاوردهاى علم آواشناسى صورت گرفته‌اند.
علم آواشناسى در دو قرن اخیر به دنبال وصف چگونگى تولید آواهاى زبان، به تحقیقات گسترده‌اى دست یازید. آواشناسان زبان عربى نیز به وصف دقیق کیفیت صوتى آواها و حروف زبان عربى پرداختند. استفاده از علم آناتومى (تشریح) اندامهاى گفتارى کمک فراوانى به بررسى مکانیسم تلفظ حروف کرد و ماهیت تلفظ آواهایى را همچون همزه و هاء روشن کرد. عالمان تجوید مخرج این دو آوا را در انتهاى حلق مى‌دانستند. این در حالى است که مطالعات جدید آواشناسى نشان مى‌دهد که آنها به طور مستقیم به وسیله تارهاى صوتى در حنجره تولید مى‌شوند.
علم آواشناسى (فونتیک) به مطالعه و وصف علمى آواهاى زبان مى‌پردازد.[15[
دانشهاى تجوید و آواشناسى، هدف واحدى را پى مى‌گیرند و آن وصف آواهایى است که در اندامهاى گفتار انسان پدید مى‌آیند. تفاوت این دو علم در حوزه مطالعاتى آنهاست؛ دانش تجوید، تنها به وصف آواهاى زبان عربى مى‌پردازد که در تلاوت قرآن به کار مى‌روند؛ اما آواشناسى زبان عربى، به وصف آواهاى عربى به طور مطلق مى‌پردازد که شامل همه لهجه‌هاى فصیح و عامى عربى است.
دائرة المعارف قرآن کریم، جلد 6، صفحه 272
در دنیاى معاصر، قرآنى که در میان مسلمانان جهان تلاوت مى‌شود مطابق با روایت حفص از عاصم کوفى است و قواعد تجویدى که در منابع این علم گردآورى شده بیشتر بر اساس همین روایت تنظیم شده است؛ مثلاً در بحث ادغام، موارد ادغام متجانسین و متقاربین و در بحث مدّ، مقدار و موارد مدود و اماله و غنّه در ادغام ناقص و اخفاء و ... مطابق با روایت حفص تدریس مى‌شوند. این در حالى است که در برخى از کشورهاى شمال آفریقا و غرب و مرکز آن، روایت ورش مصرى رواج دارد و مصاحف را مطابق با آن روایت مى‌نگارند و قرائت مى‌کنند؛ مانند کشور الجزایر. در لیبى نیز قرائت رسمى بر اساس روایت قالون، راوى دیگر نافع مدنى است. قرآنهاى لیبى با نام المصحف الجماهیرى منتشر مى‌شوند. در سودان نیز مصاحف به پیروى از روایت دُورى از ابوعمرو بصرى نگاشته و چاپ و تلاوت مى‌شوند.[16[
منابع
آواشناسى زبان عربى، ابراهیم انیس، به کوشش علامى و سفیدرو، قم، 1374ش؛ الاتقان، السیوطى (م. 911ق.)، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1407ق؛ احکام قراءة القرآن، محمود خلیل الحصرى (م. 1401ق.)، به کوشش محمد طلحه، مکه، دارالبشائر، 1416ق؛ الاصوات اللغویه، ابراهیم انیس، مصر، مکتبة‌الانجلو المصریة، 1975 م؛ بحارالانوار، المجلسى (م. 1110ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربى، 1403ق؛ بررسى تطبیقى میان علم تجوید و آواشناسى، محمد رضا ستوده، تهران، رایزن، 1378ش؛ البرهان فى علوم القرآن، الزرکشى (م. 794ق.)، به کوشش مرعشلى، بیروت، دارالمعرفة، 1415ق؛ بغیة المرید من احکام التجوید، مهدى محمد الحرازى، بیروت، دارالبشائر، 1422ق؛ التبیین فى احکام تلاوة الکتاب المبین، عبداللطیف فایز دریان، بیروت، دارالمعرفة، 1420ق؛ تجوید جامع، ابراهیم پور فرزیب، تهران، سازمان تدوین کتب علوم انسانى، 1377ش؛ التجوید الواضح، احمدبن احمد الطویل، ریاض، دارابن خزیمه، 1420ق؛ التحدید فى الاتقان والتجوید، عثمان بن سعید الدانى، به کوشش غانم قدّورى، اردن، دارعمار، 1421ق؛ ترتیب العین، خلیل (م. 175ق.)، به کوشش بکایى، قم، نشر اسلامى، 1414ق؛ تفسیر القرآن الکریم، سید مصطفى خمینى (م. 1356ش.)، به کوشش سجادى، تهران، وزارت ارشاد، 1362ش؛ التمهید فى علم التجوید، ابن الجزرى (م. 833ق.)، به کوشش على حسین، ریاض، مکتبة المعارف، 1405ق؛ تنقیح الوسیط فى علم التجوید، محمد خالد منصور، اردن، دارالمناهج، 1421ق؛ الجامع الصغیر، السیوطى (م. 911ق.)، بیروت، دارالفکر، 1401ق؛ الجمع الصوتى الاول للقرآن الکریم، لبیب السعید، قاهرة، دارالکتاب العربى؛ الجواب المفید فى الفرق بین التغنى والتجوید، عبدالرحمن بن محمد الدوسرى (م. 1389ق.)، به کوشش سعود بن عبدالله، ریاض، داراشبیلیا، 1420ق؛ درآمدى بر علم تجوید، ابن الجزرى (م. 833ق.)، ترجمه: علامى و سفیدرو، قم، حضور، 1376ش؛ الرعایه لتجوید القرائه، مکى بن ابى طالب، به کوشش احمد حسن، اردن، دارعمار، 1417ق؛ سرّ صناعة الاعراب، ابوالفتح عثمان بن جنّى، به کوشش مصطفى السقا، قاهره، ادارة الثقافة العامه بوزارة المعارف، 1954 م؛ سیر اعلام النبلاء، الذهبى (م. 748ق.)، به کوشش گروهى از محققان، بیروت، الرسالة، 1413ق؛ سیر نگارشهاى علوم قرآنى، محمد على مهدوى راد، قم، هستى نما، 1384ش؛ العروة الوثقى، سید محمدکاظم یزدى (م. 1337ق.)، قم، مکتبة الداورى؛ الفهرست، الطوسى (م. 460ق.)، به
دائرة المعارف قرآن کریم، جلد 6، صفحه 273
کوشش قیومى، نشر الفقاهة، 1417ق؛ القراءات القرآنیه، عبدالهادى الفضلى، بیروت، دارالقلم، 1405ق؛ الکتاب، سیبویه (م. 180ق.)، به کوشش عبدالسلام محمد، بیروت، دارالجیل؛ کشف الظنون، حاجى خلیفه (م. 1067ق.)، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1413ق؛ کفایة المستفید فى فن التجوید، محى الدین عبدالقادر الخطیب، عراق، وزارت الاوقاف، 1402ق؛ لسان العرب، ابن منظور (م. 711ق.)، به کوشش على شیرى، بیروت، دار احیاء التراث العربى، 1408ق؛ مجمع البیان، الطبرسى (م. 548ق.)، بیروت، دارالمعرفة، 1406ق؛ مخارج حروف یا اسباب حدوث الحروف، ابن سینا (م. 428ق.)، به کوشش خانلرى، بنیاد فرهنگ ایران، 1348ش؛ مستمسک العروة الوثقى، سید محسن حکیم (م. 1390ق.) قم، دارالتفسیر، 1416ق؛ مستند العروة الوثقى، تقریرات آیة الله خوئى (م. 1413ق.)، مرتضى بروجردى، قم، مدرسة دارالعلم؛ معجم البلدان، یاقوت الحموى (م. 626ق.)، بیروت، دارصادر، 1995 م؛ معجم علوم القرآن، ابراهیم محمد الجرمى، دمشق، دار القلم، 1422ق؛ معجم مصنفات القرآن الکریم، على شواخ اسحاق، ریاض، دارالرفاعى، 1404ق؛ المنح الفکریة على متن الجزریه، ملاعلى بن سلطان القارى، به کوشش عبدالقوى عبدالمجید، مکة، مکتبة الدارالمدینة، 1419ق؛ النشر فى القراءات العشر، ابن الجزى (م. 833ق.)، به کوشش على محمد، مصر، المکتبة التجاریة الکبرى؛ نظرات فى علم التجوید، ادریس عبدالحمید الکلاّک، بیروت، المطبوعات العربیة، 1401ق؛ نهایة القول المفید فى علم التجوید، محمدى نصرالجریسى، مکتبة التوفیقیة.
________________________________________
[1]. کشف الظنون، ج1، ص354?
[2]. الکتاب، ج4، ص483 ـ 484?
[3]. سیر نگارشهاى علوم قرآنى، ص17?
[4]. الفهرست، ص186?
[5]. البرهان فى علوم القرآن، ج1، ص429?
[6]. البرهان فى علوم القرآن، ج1، ص429?
[7]. سیر نگارشهاى علوم قرآنى، ص35?
[8]. سیر نگارشهاى علوم قرآنى، ص35?
[9]. سیر اعلام النبلاء، ج8، ص95?
[10]. درآمدى بر علم تجوید، ص19?
[11]. الاتقان، ج1، ص198 ـ 215?
[12]. سیر نگارشهاى قرآنى، ص170?
[13]. معجم مصنفات القرآن، ج4، ص31، 138?
[14]. سیر نگارشهاى علوم قرآنى، ص210?
[15]. آواشناسى زبان عربى، ص11?
[16]. نظرات فى علم التجوید، ص47?
محمدرضا ستوده نیا
